هشت روش اثبات جعل سند عادی را به‌صورت کاملاً توضیحی و کاربردی همراه با نکات حقوقی، رویه قضایی و استناد قانونی شرح می‌دهیم تا هم برای مطالعه تخصصی و هم برای استفاده در پرونده‌های حقوقی و کیفری قابل استفاده باشد:
کارگاه آموزشی عناوین اتهامی جعل و کلاهبرداری
۱. کارشناسی (مهم‌ترین و قوی‌ترین دلیل در اثبات جعل)
کارشناسی معمولاً اصلی‌ترین راه برای کشف جعل سند عادی است، زیرا جعل معمولاً با دست‌کاری‌های فیزیکی، تغییر جوهر، خط یا امضاء انجام می‌شود که تشخیص آن نیازمند مهارت فنی است.
توضیح:
دادگاه زمانی که در اصالت سند تردید کند، موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری (معمولاً کارشناس خط، امضاء و اثر انگشت) ارجاع می‌دهد.
کارشناس با استفاده از ابزارهایی مانند میکروسکوپ، اسکنر نوری، آنالیزور جوهر و نرم‌افزارهای تطبیق امضا، بررسی می‌کند:
- آیا جوهرها در قسمت‌های مختلف یکسان هستند؟
- آیا امضا یا نوشته با خط شخص منتسب‌الیه مطابقت دارد؟
- آیا تاریخ، اثر مهر یا اثر انگشت در جای خود طبیعی است؟
نکته:
اگر چند کارشناس نظر بدهند و نظراتشان متفاوت باشد، دادگاه می‌تواند موضوع را به هیئت سه نفره یا پنج نفره کارشناسان ارجاع دهد (ماده ۲۶۲ ق.آ.د.م).
مستند قانونی: ماده ۲۲۶ قانون آیین دادرسی مدنی
۲. شهادت شهود
در جعل، ممکن است افرادی شاهد ایجاد یا تغییر سند بوده باشند.
توضیح:
اگر شخصی دیده باشد که فردی سندی را جعل یا امضایی را تقلید کرده است، می‌تواند به عنوان شاهد در دادگاه شهادت دهد.
شهادت باید:
- صریح و روشن باشد؛
- بر اساس مشاهده مستقیم باشد نه شنیده‌ها؛
- توسط افراد عادل و قابل اعتماد بیان شود.
برای مثال، اگر شخصی دیده است که جاعل در غیاب صاحب امضاء، خود او سند را نوشته و امضاء کرده، این شهادت می‌تواند مبنای صدور حکم باشد.
مستند قانونی: مواد ۱۳۰۶ تا ۱۳۲۰ قانون مدنی و مواد ۱۷۴ تا ۱۸۹ قانون مجازات اسلامی
۳. تطبیق سند با سایر اسناد
در این روش، سند مشکوک با اسناد دیگری که از همان شخص یا در همان زمینه وجود دارد مقایسه می‌شود.
توضیح:
برای مثال، اگر شخصی در گذشته چند قرارداد یا رسید امضاء کرده است، می‌توان سند جدید را با آن اسناد مقایسه نمود تا تفاوت در خط، امضاء یا نوع نگارش مشخص شود.
همچنین در اسناد مالی (چک، سفته، رسید)، تفاوت در ارقام، نوع قلم و نحوه نگارش می‌تواند نشانه جعل باشد.
مستند قانونی: ماده ۲۲۳ قانون آیین دادرسی مدنی
(اسنادی که نسبت به آن‌ها قبلاً ادعای جعل یا انکار شده، قابل تطبیق نیستند.)
۴. تطبیق مفاد سند با اسناد مسلم‌الصدور
در اینجا تمرکز نه فقط بر ظاهر سند، بلکه بر محتوا و مفاد آن است.
توضیح:
دادگاه مفاد سند را با اسناد رسمی و مسلم‌الصدور (مثل سند رسمی، دادنامه قطعی، اسناد ثبتی و…) مقایسه می‌کند.
برای مثال:
- اگر در سندی تاریخ معامله درج شده باشد ولی در همان تاریخ یکی از طرفین فوت کرده باشد، این تناقض دلالت بر جعل دارد.
- اگر سندی ادعا کند شخصی ملکی را فروخته، ولی طبق اسناد ثبتی در آن زمان مالک نبوده است، این خود اماره جعل است.
مستند قانونی: ماده ۲۲۳ ق.آ.د.م
۵. استکتاب (گرفتن نمونه خط و امضاء)
استکتاب یعنی گرفتن نمونه واقعی از خط، امضاء یا اثر انگشت از شخصی که سند به او نسبت داده شده است.
توضیح:
دادگاه از شخص منتسب‌الیه می‌خواهد در حضور مقام قضایی چند جمله بنویسد یا امضاء کند تا با سند مشکوک مقایسه شود.
اگر شخص از نوشتن یا امضاء کردن امتناع کند، این امتناع می‌تواند قرینه بر صحت سند باشد، مگر اینکه دلیل موجهی برای عدم حضور داشته باشد (مثلاً بیماری یا عدم احضار قانونی).
مستند قانونی: ماده ۲۲۴ قانون آیین دادرسی مدنی
۶. اقرار جاعل
اقرار، قوی‌ترین دلیل اثبات است، چون از خود فرد صادر می‌شود.
توضیح:
اگر شخصی به جعل اعتراف کند، دادگاه دیگر نیاز به بررسی‌های فنی ندارد و جعل اثبات شده تلقی می‌شود، مگر اینکه ثابت شود اقرار از روی اجبار یا تهدید بوده است.
اقرار می‌تواند کتبی، شفاهی یا در حضور مقام قضایی باشد و باید روشن و بدون ابهام باشد.
مستند قانونی: ماده ۱۲۵۹ قانون مدنی و ماده ۱۶۴ قانون مجازات اسلامی
۷. اماره (قرائن و نشانه‌ها)
اماره یعنی نشانه‌هایی که قاضی از آن برای نتیجه‌گیری در مورد واقعیت استفاده می‌کند.
توضیح:
ممکن است مدرک قطعی برای اثبات جعل وجود نداشته باشد، اما نشانه‌هایی باعث قناعت وجدانی قاضی شود، مانند:
- عدم تطابق امضا با سایر اسناد؛
- تغییرات ظاهری در سند (مثلاً تراشیدن یا پاک کردن نوشته)؛
- درج تاریخ پس از فوت امضاءکننده؛
- استفاده از کاغذ یا جوهر متفاوت در قسمت‌هایی از سند.
مستند قانونی: مواد ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۴ قانون مدنی
۸. سوگند
سوگند در جعل معمولاً آخرین مرحله است، زمانی که هیچ دلیل قطعی وجود ندارد.
توضیح:
اگر هیچ دلیل روشنی وجود نداشته باشد و دادگاه برای رفع تردید از یکی از طرفین بخواهد سوگند یاد کند، شخص موظف است در دادگاه قسم بخورد که:
«به خداوند متعال قسم، سند ارائه‌شده جعلی است / یا جعلی نیست.»
سوگند باید در حضور قاضی و با الفاظ شرعی انجام شود. اگر شخصی که قسم به نفع اوست از ادای سوگند خودداری کند، دادگاه ادعای طرف مقابل را مردود می‌داند.
مستند قانونی: مواد ۲۷۰ تا ۲۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی و مواد ۲۰۱ تا ۲۱۱ قانون مجازات اسلامی
