ماهیت عقد معاوضی
تفاوت عقد معاوضی با عقد تبرعی که در آن شرط عوض شده چیست؟ آیا نتیجه هردو یکی است یا اینکه با یکدیگر تفاوت دارند!
عقود و قرادادهای طرفین از جنبه های گوناگون به انواعی تقسیم بندی می شود.مثلا از لحاظ داشتن یا نداشتن قابلیت بر هم زدن یکطرفه، به لازم و جایز تقسیم بندی می شوند.یا از لحاظ اثر ابتدایی و مستقیمی که می گذارند به عقود تملیکی و عهدی تقسیم می شوند.
یکی از این تقسیم بندی ها تقسیم عقود به معاوضی و تبرعی(رایگان است). به طور خلاصه عقد معاوضی، عقدی است که در آن دو عوض در مقابل یکدیگر قرار می گیرد، و دو عوض جزو ماهیت آن قرارداد می باشد.
همچون عقود بیع،اجاره،معاوضه و غیره… به عنوان مثال قرارداد خرید یک دستگاه خودرو که در آن،خریدار پول می دهد و در مقابل فروشنده خودرو را تسلیم خریدار می کند.در این قرارداد،دو عوض وجود دارد(یکی پول دیگری خودرو). اما نقطه مقابل عقد معاوضی، عقد تبرعی (که به آن بلاعوض، مجانی و غیر معاوضی،نیز گفته می شود) وجود دارد.
این عقد برخلاف مورد پیش گفته،یک عوض و موضوع عقد دارد. به عنوان مثال هبه یک واحد آپارتمان مسکونی از طرف پدر به فرزندش که یک عقد تبرعی است.و پسر در مقابل آپارتمان هیچ تعهدی نسبت به پرداخت ثمن یا انجام دادن تعهدی دیگر ندارد.
در این مثال درست است که ظاهرا نتیجه یکی است اما دو عقد با یکدیگر متفاوتند و یکی نیستند.چراکه در عقد معاوضی هر دو عوض جزو ارکان و ماهیت و به عبارت دیگر جزو مقتضای ذاتی عقد می باشند. در نتیجه اگر یکی از دو عوض وجود خارجی نداشته یا قابل تسلیم نباشد ساختمان عقد به کلی فرو ریخته و عقد باطل است (اَلباطِلُ کَلمَعدوم. باطل همچون چیزی است که وجود خارجی نداشته و ندارد.).
در عقود غیر معاوضیِ با شرط عوض، شرط تعیین شده جزو ارکان عقد نبوده و اگر آن شرط منتفی شود،عقد اصلی باطل نبوده و تنها حق فسخ (خیار تخلف شرط) برای طرف مقابل ایجاد می شود.
واضح است که عقد باطل با عقدی که خیار فسخ در آن وجود دارد، تفاوت بسیار دارند. علاوه بر موارد ذکر شده، این دو عقد از جهات دیگر نیز تفاوت هایی دارند،که البته تمامی این تفاوت ها از این مطلب ناشی می شود که: عوضِ شرط شده جزو ارکان و ساختمان عقد نیست.
اولا: در عقود معاوضی برای هر یک از طرفین نسبت به عوض، علم تفصیلی لازم است. یعنی طرفین باید نسبت به عوضین علم کامل و تمام داشته باشند. (عوض به طور کامل مشخص و معین باشد و کوچکترین جهلی نسبت به آن وجود نداشته باشد.) این در حالی است که نسبت به عوض شرط شده علم تفصیلی نیاز نیست و علم اجمالی (دانستن کلیات نسبت به عوض مشروط)، کافی می باشد.
ثانیا: در عقود معاوضی رعایت تعادل بین عوضین شرط است، بنابراین اگر تعادل عوضین به هم بخورد،برای طرفی که متضرر شده خیار غبن به وجود می آید، اما در عقد غیر معاوضی، این باید، وجود ندارد و نیازی نیست که شرط عوض متناسب با عوض دیگر باشد.
مثلا در عقد بیعی که قیمت مبیع صد میلیون است، و با ثمن پنجاه میلیون معامله شده، برای فروشنده،خیار غبن به وجود می آید چون تعادل برقرار نشده و فروشنده بیش از حد متضرر می شود. ولی اگر در همین مثال کالای مذکور به طرف مقابل هبه شود و در مقابل شرط شود که متهب، پنجاه میلیون به واهب بدهد، از این جهت هیچگونه خدشه ای وارد نیست و عقد صحیح است.
ثالثا: در عقود معاوضی حق حبس وجود دارد. حق حبس اجمالا یعنی اینکه، یک طرف انجام تعهد خود را موکول و متوقف به انجام تعهد طرف مقابل کند،در واقع نوعی گرو کشی است. اما در عقود غیر معاوضی دارای شرط عوض حق حبس وجود ندارد، یعنی متعهد اصلی نمی تواند بگوید، هر موقع طرف مقابل شرط عوض را انجام داد من تعهد خود را انجام می دهم.
نتیجتا با توجه به مطالب بیان شده باید گفت که: عقد معاوضی با عقد غیر معاوضی ای که در آن، عوض شرط شده یکی نبوده و از بسیاری جهات بایکدیگر متفاوتند.
به عبارت بهتر ذات آن متشکل از یک عوض است. مطلب مورد بحث این است که، در مواردی میتوان در عقد غیر معوض، شرط عوض گذاشت. اگر این چنین بود و شرط عوض به نحو صحیح در آن قرارداد گذاشته شد،
آیا قرار دادن چنین شرطی باعث تغییر ماهیت عقد از غیرمعاوضی به معاوضی نمی شود؟
قطعا پاسخ منفی است. برای فهم بهتر مطلب مثلا: اگر در یک قرارداد هبه، که عقدی غیر معاوضی است شرط شود، در قبال بخشش و هبه ی کالایی، فلان کالای متهب (کسی که به نفع او هبه شده است) متعلق به واهب (کسی که به نفع دیگری هبه می کند) باشد. آنچه ابتدائاً به ذهن می آید، این است که ظاهرا نتیجه یکی است و در هردو عقد یک طرف مالی می گیرد و در ازای آن مالی می دهد.
اما دقیقا نکته همین جاست.باید دانست که در دنیای حقوق آنقدر قواعد ونکته های جزئی وجود دارد که بدون دقت و مداقه در مطالب حقوقی، نمی توان استنباط و فهم درستی از موضوعات داشت. درست همچون همین مطلب مورد سوال.
 |
نام نویسنده : حجت محمدی |
| این مقاله توسط جناب آقای حجت محمدی تهیه شده است، برای مشاهده همه مقالات کلیک کنید | |
درخواست مشاوره رایگان
