تفاوت بطلان و فسخ قرارداد چیست؟

تفاوت اصلی بین بطلان و فسخ قرارداد به صحت و اعتبار قرارداد از ابتدا و شرایطی که بر آن حاکم است برمی‌گردد.

1. بطلان قرارداد:

بطلان به معنای آن است که قرارداد از نظر حقوقی هیچ‌گاه به وجود نیامده است و آثار قانونی ندارد. قرارداد باطل مانند قراردادی است که هیچ‌گاه منعقد نشده است. بطلان به این معناست که اساساً چیزی برای انحلال یا اعمال حقوقی وجود ندارد، زیرا قرارداد فاقد پایه‌های لازم برای اعتبار حقوقی است.

برای مشاهده دوره اصول قراردادنویسی بر روی لینک کلیک کنید

شرایط حقوقی بطلان:

موارد زیر می‌تواند منجر به بطلان قرارداد شود:

عدم اهلیت قانونی طرفین: یکی از مهم‌ترین شرایط برای اعتبار قرارداد، داشتن اهلیت قانونی طرفین است. اهلیت به معنای توانایی حقوقی طرفین برای انعقاد قرارداد است. در قانون مدنی ایران، اهلیت یعنی فرد باید بالغ، عاقل و رشید باشد (ماده 210 قانون مدنی). بنابراین، اگر یکی از طرفین قرارداد صغیر، مجنون یا محجور باشد، قرارداد باطل است.

مثال: فردی که از نظر قانونی محجور (مثل سفیه یا صغیر) است، نمی‌تواند به‌طور قانونی قرارداد منعقد کند. اگر چنین قراردادی بسته شود، قرارداد از ابتدا باطل است و فاقد اثر قانونی خواهد بود.

فقدان قصد انشاء: یکی دیگر از شروط اساسی برای انعقاد قرارداد صحیح، داشتن قصد و اراده جدی است. یعنی هر یک از طرفین باید با نیت واقعی و اراده جدی برای انعقاد قرارداد اقدام کرده باشند. در غیر این صورت، قرارداد از ابتدا باطل خواهد بود.

مثال: اگر شخصی تحت اکراه (مثلاً با تهدید به جان) مجبور به امضای قرارداد شود، این قرارداد از ابتدا باطل خواهد بود زیرا فرد بدون قصد و اراده واقعی قرارداد را منعقد کرده است.

نامشروع بودن مورد معامله: بر اساس ماده 215 قانون مدنی، موضوع قرارداد باید مشروع باشد. یعنی نمی‌توان قراردادی منعقد کرد که هدف آن انجام اعمال غیرقانونی یا خلاف نظم عمومی باشد. اگر موضوع قرارداد نامشروع یا غیرقانونی باشد، قرارداد از ابتدا باطل است.

مثال: اگر دو طرف برای فروش مواد مخدر قراردادی منعقد کنند، این قرارداد از ابتدا باطل است زیرا موضوع آن نامشروع است.

مبهم بودن یا نامعین بودن مورد معامله: ماده 216 قانون مدنی ایران می‌گوید که موضوع معامله باید مشخص و معین باشد. اگر موضوع معامله مشخص نباشد، قرارداد باطل است.

مثال: اگر قراردادی برای فروش یک ماشین منعقد شود، اما نوع، مدل یا شرایط آن مشخص نباشد، قرارداد به دلیل مبهم بودن مورد معامله باطل خواهد بود.

جهت بهره مندی از خدمات مشاوره حقوقی، می توانید از طریق لینک زیر با وکلای ما در ارتباط باشید

آثار بطلان:

بی‌اعتباری کامل از ابتدا: وقتی قراردادی باطل باشد، از ابتدا هیچ اثر قانونی ندارد. به‌عبارت‌دیگر، انگار هیچ قراردادی به وجود نیامده است. تمامی تعهدات و حقوق طرفین از ابتدا ملغی می‌شود.

استرداد عوضین: در صورت بطلان قرارداد، هر آنچه که طرفین به یکدیگر داده‌اند (مثلاً پول یا کالا) باید بازگردانده شود. طرفین ملزم به بازگرداندن وضعیت به حالت قبل از قرارداد هستند.

مثال: اگر در قرارداد فروش ملکی، پس از مدتی مشخص شود که فروشنده اهلیت قانونی نداشته است و قرارداد باطل شود، فروشنده باید پولی که دریافت کرده را بازگرداند و خریدار نیز باید ملک را برگرداند.

2. فسخ قرارداد:

فسخ به معنای آن است که یک قرارداد صحیح و معتبر که به‌طور قانونی منعقد شده است، به دلیل یک یا چند شرایط خاص توسط یکی از طرفین (یا هر دو) به‌صورت یک‌طرفه منحل می‌شود. برخلاف بطلان که قرارداد از ابتدا بی‌اعتبار است، در فسخ قرارداد از ابتدا صحیح بوده و تنها به دلیل شرایط خاصی منحل می‌شود.

شرایط حقوقی فسخ:

فسخ قرارداد بر اساس قانون و یا توافقات طرفین صورت می‌گیرد. در قانون مدنی ایران، شرایطی تحت عنوان خیارات پیش‌بینی شده که به طرفین امکان فسخ قرارداد را می‌دهد. برخی از مهم‌ترین خیارات عبارتند از:

خیار عیب: اگر بعد از انعقاد قرارداد، مشخص شود که مورد معامله دارای عیبی است که طرف دیگر از آن بی‌اطلاع بوده است، می‌تواند قرارداد را فسخ کند. این یکی از شرایط شایع فسخ قرارداد است.

مثال: اگر شخصی خودرویی بخرد و پس از تحویل متوجه شود که خودرو دچار نقص موتور است که در زمان خرید از آن بی‌خبر بوده، می‌تواند قرارداد را بر اساس خیار عیب فسخ کند.

خیار تدلیس: تدلیس به معنای فریب دادن طرف مقابل در معامله است. اگر یکی از طرفین با فریب و اطلاعات نادرست، طرف دیگر را وادار به انعقاد قرارداد کند، طرف مقابل حق فسخ دارد.

مثال: اگر فروشنده‌ای ملکی را به خریدار بفروشد و مشخص شود که درباره وضعیت قانونی یا شرایط ملک دروغ گفته است (مثلاً ملک دارای مشکلات حقوقی است)، خریدار می‌تواند قرارداد را فسخ کند.

خیار شرط: در بسیاری از قراردادها، طرفین می‌توانند شرط کنند که تحت شرایط خاصی حق فسخ داشته باشند. این به عنوان خیار شرط شناخته می‌شود و یک امکان قراردادی است.

مثال: در قرارداد فروش یک ملک، ممکن است شرط شود که اگر خریدار نتواند در مدت معینی وام بانکی مورد نظر خود را دریافت کند، حق فسخ قرارداد را داشته باشد.

خیار تخلف شرط: اگر یکی از طرفین به تعهدات یا شروط تعیین‌شده در قرارداد عمل نکند، طرف دیگر حق فسخ قرارداد را خواهد داشت.

مثال: اگر در قرارداد ساخت یک آپارتمان شرط شده باشد که پیمانکار باید پروژه را تا یک تاریخ مشخص تحویل دهد و پیمانکار نتواند به تعهد خود عمل کند، کارفرما می‌تواند قرارداد را فسخ کند.

آثار فسخ:

انحلال قرارداد از زمان فسخ: وقتی قراردادی فسخ می‌شود، از همان لحظه فسخ منحل می‌شود و تعهدات طرفین از آن لحظه به بعد پایان می‌یابد. اما قرارداد تا قبل از لحظه فسخ صحیح و معتبر بوده است.

مثال: اگر قرارداد اجاره ملکی پس از چند ماه فسخ شود، اجاره‌بهای پرداخت شده تا زمان فسخ همچنان معتبر است و طرفین تعهدات خود را انجام داده‌اند. پس از فسخ، طرفین دیگر تعهدی نسبت به قرارداد نخواهند داشت.

نیاز به اراده یک‌طرفه: فسخ معمولاً به اراده یک‌طرفه انجام می‌شود. یعنی طرفی که حق فسخ دارد، بدون نیاز به رضایت طرف مقابل می‌تواند قرارداد را فسخ کند.

مثال: در قراردادهای فروش، اگر خریدار بر اساس خیار عیب حق فسخ داشته باشد، می‌تواند بدون نیاز به توافق یا رضایت فروشنده، قرارداد را یک‌طرفه فسخ کند.

3. تفاوت‌های کلیدی بطلان و فسخ:

الف. زمان اثرگذاری:

بطلان: از لحظه انعقاد قرارداد، هیچ‌گونه اثر حقوقی ندارد و تمام آثار و تعهدات ملغی می‌شوند.

مثال: اگر قرارداد فروش خانه‌ای باطل اعلام شود، انگار هیچ‌گاه معامله‌ای صورت نگرفته و هر دو طرف باید آنچه دریافت کرده‌اند را بازگردانند.

فسخ: قرارداد از زمان انعقاد معتبر است و تنها از زمان فسخ به بعد، منحل می‌شود.

مثال: اگر قرارداد اجاره ملکی فسخ شود، اجاره‌بهایی که تا زمان فسخ پرداخت شده همچنان معتبر است.

ب. دلیل انحلال:

بطلان: به دلیل نقص اساسی در زمان انعقاد قرارداد (مثل عدم اهلیت یا نامشروع بودن موضوع معامله).

فسخ: به دلیل وقوع شرایط خاص پس از انعقاد قرارداد (مثل عیب، تدلیس، تخلف از شرط).

ج. بازگشت به وضعیت قبل:

بطلان: طرفین باید هر چیزی که به‌عنوان نتیجه قرارداد دریافت کرده‌اند را بازگردانند، زیرا قرارداد از ابتدا بی‌اعتبار بوده است.

فسخ: تعهدات انجام‌شده تا زمان فسخ معتبر است و نیاز به بازگشت به وضعیت قبل از قرارداد نیست.