ابتدا به معنای جعل در قانون مجازات اسلامی می پردازیم سپس مصادیق و عناوین جرم جعل را بررسی می‌کنیم:

جعل به چه معناست؟

جعل یعنی شخصی نوشته یا چیزهای دیگری را به قصد جا زده شدن به عنوان اصل بسازد یا تغییر دهد.
• جعل فقط در نوشته و آن هم بر روی کاغذ امکان پذیر است بنابراین تحریف صدا، چسباندن عکس به کارت شناسایی شخص دیگر، زدن اثر انگشت که هیچ نوشته ای ندارد جعل نیست.

راه تشخیص جعل

برای تشخیص جعل باید به این نکته مهم توجه داشت که مطالب درون سند به هیچ عنوان از اهمیت برخوردار نیستند به این معنی که دروغ یا راست بودن مطالب موجود در سند هیچ نقشی در جعلی بودن یا نبودن سند ندارد به عبارت دیگر ممکن است سندی حاوی اطلاعات کاملاً دروغ باشد ولی مجعول نباشد یا اینکه تمامی مطالب موجود در سند حقیقت داشته باشد اما سند مجعول باشد.
●پس برای تحقق جع ، سند یا نوشته باید دروغی راجع به صادرکننده یا تایید کننده یا دروغی نسبت به آنچه صادر یا تایید شده است بگوید.

● اگر شخصی امضای شخص دیگری را در سند قید و کلمه از طرف را در زیر آن درج کند چند محقق نیست حتی اگر از شخصی که امضای درد شده اجازه نداشته باشد مثلاً اگر فردی در زیر سندی امضای دیگری را درک کند و کلمه از طرف را زیر امضا بگذارد جرم حقوق نیست حتی اگر آن شخص اجازه انجام این کار را به این فرد نداده باشد.

● برای تحقق جعل باید سند یا نوشته تحریف شده قابلیت ضرر به غیر را داشته باشد مثلاً اگر در در یک قرارداد قبل از نام یکی از طرفین قرارداد کلمات دکتر یا مهندس اضافه شود چون این عمل قابلیت ضربه غیر ندارد لذا جرم جعل محقق نیست.

● برای تحقق جعل قصد مرتکب باید ضرر به دیگری باشد لذا اگر کسی برای خنداندن دیگران یا نشان دادن توانایی خود نوشته ای را تعریف کند جرم جعل محقق نمی شود اما اگر قصد مرتکب ضرر زدن به دیگری باشد جرم حق است حتی اگر در عمل مرتکب به خواسته خود نرسد و نتواند به دیگری ضرر بزند.

● برای تحقق جعل شبیه بودن مورد ساخته شده با مورد اصلی لازم نیست بلکه معیار اصلی تحقق جرم امکان به اشتباه افتادن است مثلاً زمانی که شخصی به جای دیگری امضایی در زیر برگ چکی بزند اگر امکان به اشتباه افتادن وجود داشته باشد جرم جعل محقق است هرچند امضایی که شخص زده هیچ شباهتی با امضای دیگری نداشته باشد.

● اگر یک نفر در چند جای یک سند واحد تغییر ایجاد کند مثلاً در شناسنامه هم تاریخ تولد و نامِ یک شناسنامه را عوض کند مرتکب یک جعل شده است.

نکته مهم اینکه در مورد امکان جعل در فتوکپی باید بیان داشت اگر فتوکپی مصدق نباشد تحریف و تغییر آن باعث تحقق جرم جعل نیست اما اگر فتوکپی مصدق باشد تحریف یا تغییر آن جعل محسوب می شود.

تعریف جعل در قانون مجازات اسلامی در کتاب پنجم بخش تعزیرات و مجازاتهای بازدارنده مصوب ۱۳۷۵ ماده ۵۲۳:

جعل و تزویر عبارتند از ساختن نوشته یا سند یا ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیررسمی خراشیدن یا تراشیدن یا قلم بردن یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تاخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته ای به نوشته دیگر یا به کار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن و نظایر اینها به قصد تقلب.

حال که با معنای جعل و تزویر در قانون مجازات اسلامی آشنا شدیم به بررسی موارد مندرج در ماده قانونی می پردازیم.

۱- مقصود از خراشیدن و تراشیدن این است که یک بخش یا کل کلمه یا عدد با وسایلی مانند تیغ یا چاقو محو شود.
۲- مقصود از قلم بردن این است که بخش هایی از یک سند یا نوشته ناخوانا شود یا روی آن خط کشیده شود.
۳- مقصود از الحاق این است که چیزی به سند اضافه شود مثلاً اسم حسن به حسین تبدیل شود یا یک صفر جلوی یک رقم گذاشته شود.
۴- منظور از محو کردن پاک کردن بخشی از نوشته با وسایل مانند لاک غلط گیر و مواد شیمیایی است.

۵- منظور از الصاق این است که دو نوشته به هم وصل شوند.
۶- صرف ساختن مهر شخص دیگری حتی در صورت عدم استفاده از آن به شرط قصد جا زدن به عنوان اصل باعث تحقق جرم جعل است.
۷- در مورد استفاده از مُهرلازم به توضیح است استفاده از مُهر دیگری بدون اجازه صاحب آن در هر حال جعل محسوب می‌شود چه مُهر به شخص سوء استفاده کننده سپرده شده باشد و چه وی مُهر را از طریق دیگری مثل دزدی به دست آورده باشد.
۸- منظور از به کار بردن مُهر زدن آن بر روی اشیای مانند کاغذ است.

نکته دیگری که حائز اهمیت است باید گفت، جعل چک تضمین شده در حکم جعل اسکناس است جعل است.

جعل به دو دسته مادی و معنوی تقسیم می شود:

در جعل معنوی نوشته فقط حاوی اطلاعات دروغ است.

-برای تحقق جعل معنوی باید مطالب کذب به شخصی غیر از تنظیم کننده سند نسبت داده شده باشد و اگر شخصی در مورد مطالبی که به خودش منتسب است دروغی نوشته شده باشد جعل معنوی محقق نمی شود. مثلاً اگر کارمند بانک در حالی که ساعت ۱۰ به محل کار خود رسیده به دروغ در برگه ورود و خروج اداره ساعت ورود خود را ساعت ۹ قید کند به این دلیل که کارمند در مورد مطالبی که خودش منتسب از دروغ گفته است جعل معنوی محقق نیست اما اگر کارمند بانک مبلغ ۱۰۰ میلیون تومان که توسط ارباب رجوع به حساب ریخته شده را به دروغ ۲۰۰میلیون تومان ثبت کند چون دروغ در مورد شخص غیر از تنظیم کننده سند است جعل معنوی محقق است.
موارد جعل در قوانین خاص ماده ۱۰۰ ثبت اسناد و املاک و صاحبان دفاتر رسمی عمداً یکی از جرم های ذیل را مرتکب شوند جاعل در اسناد رسمی محسوب می شوند.
۱- اسناد مجعول یا مزوره را ثبت کنند.
۲- سندی را بدون حضور اشخاصی که طبق قانون باید حضور داشته باشند ثبت کنند.
۳- سندی را به اسم کسانی که آن را معامله نکرده اند ثبت کند.
۴- تاریخ سند یا ثبت سند را مقدم و موخر در دفتر ثبت کنند.
۵- تمام یا قسمتی از دفاتر ثبت را معدوم کنند یا مکتوم و یا ورق ازآن دفاتر را بکشد یا به هر وسیله متقلبانه دیگری ثبت سند را از اعتبار بیندازد.
۶- اسناد انتقالی را با علم به عدم مالکیت انتقال دهنده ثبت کند و سندی را که به طور وضوح سندیت نداشته و یا از سندی افتاد ثبت کند.

ماده ۳۷ قانون کارشناسان رسمی دادگستری:

کارشناسان رسمی با سوءنیت ضمن اظهار عقیده در امر کارشناسی بر خلاف واقع چیزی بنویسد و یا در اظهار عقیده کتبی خود راجع به امر کیفری و حقوقی تمام ماوقع را ذکر نکنند و یا بر خلاف واقع چیزی ذکر کرده باشد جاعل در اسناد رسمی محسوب می گردد.

مطابق ماده ۵۳۷ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات و مجازاتهای بازدارنده مصوب ۱۳۷۵:

عکسبرداری از کارت شناسایی، اوراق و هویت شخصی و مدارک دولتی و عمومی و سایر مدارک مشابه در صورتی که موجب اشتباه با اصل شود باید ممهور به مهر یا علامتی باشد که نشان دهد آن مدارک رونوشت یا عکس می باشد در غیر این صورت عمل فوق جعل محسوب می‌شود.

لازم به ذکر است برای تحقق جرم جعل در این ماده باید؛

۱-عکسی که گرفته شده عرفاً شبیه اصل باشد.
۲- ممهور به مهر یا علامتی که بتوان آن را از اصل تشخیص داد نباشد.
۳- تهیه کنندگان مدارک و استفاده کننده ها در صورتی مسئولیت کیفری دارند که قصد داشته باشند مدرک ساخته شده را به عنوان مدرک اصلی جا بزنند که در این صورت جرم جعل محقق خواهد بود.

– هرکس شخصا یا توسط دیگری برای معافیت خود یا شخص دیگری از نظام وظیفه یا خدمت دولت یا برای تقدیم دادگاه گواهی پزشکی به اسم طبیب دکترجعل کند.(جرم جعل گواهی پزشک مرتکب شده است)