حق حبس در عقود – حق حبس در قراردادهای معاوضی

حق حبس یکی از اصول مهم در عقود معاوضی است که در حقوق مدنی ایران به رسمیت شناخته شده است. این حق به طرفین یک قرارداد اجازه می‌دهد که از اجرای تعهد خود امتناع کنند تا زمانی که طرف مقابل نیز تعهد خود را انجام دهد. برای درک بهتر و توضیح جامع‌تر در مورد حق حبس، ابتدا به تفسیر ماده ۳۷۷ قانون مدنی و شرایط و ویژگی‌های آن در عقود معاوضی و نیز در حوزه مهریه می‌پردازیم.

۱. حق حبس در عقود معاوضی

حق حبس در قراردادهای معاوضی مثل خرید و فروش، اجاره و دیگر قراردادهایی که دو طرف متعهد به انجام تعهدات متقابل هستند، مطرح می‌شود. ماده ۳۷۷ قانون مدنی بیان می‌کند:

“هر یک از بایع و مشتری حق دارد از تسلیم مبیع یا ثمن خودداری کند تا طرف دیگر حاضر به تسلیم شود، مگر این که مبیع یا ثمن موجل باشد.”

این به این معناست که اگر فروشنده و خریدار به‌طور همزمان تعهدات خود را انجام ندهند، هر یک می‌تواند اجرای تعهد خود را تا زمان انجام تعهد طرف مقابل به تأخیر بیندازد.

مثال: فرض کنید یک فرد قصد خرید خودرویی را دارد. در این قرارداد، فروشنده تعهد دارد که خودرو را تحویل دهد و خریدار متعهد است که مبلغ تعیین‌شده را پرداخت کند. اگر هیچ‌کدام از طرفین موافقت نکنند که ابتدا تعهد خود را انجام دهند، هرکدام می‌توانند از حق حبس استفاده کنند؛ یعنی فروشنده می‌تواند بگوید تا زمانی که پول دریافت نکرده، خودرو را تحویل نمی‌دهد، و خریدار هم می‌تواند بگوید تا خودرو را تحویل نگرفته، پول را پرداخت نمی‌کند.

۲. شرایط اعمال حق حبس

برای اینکه حق حبس قابل اعمال باشد، شرایطی باید وجود داشته باشد:

الف) عقود معاوضی:

حق حبس فقط در قراردادهایی مطرح می‌شود که دو طرف تعهدات متقابل دارند. این یعنی هرکدام در مقابل دریافت چیزی یا خدماتی تعهد به انجام عملی دارند. به‌عنوان مثال:

خرید و فروش: تعهد فروشنده به تحویل کالا و تعهد خریدار به پرداخت پول.

قراردادهای کار: تعهد کارگر به انجام کار و تعهد کارفرما به پرداخت دستمزد.

ب) حال بودن تعهدات:

برای استفاده از حق حبس، هر دو تعهد باید “حال” باشند، یعنی موعد انجام آن‌ها فرا رسیده باشد. اگر یکی از تعهدات موجل (دارای مهلت) باشد، حق حبس وجود ندارد. برای مثال اگر توافق شده باشد که خریدار خودرو را بعد از دو ماه پرداخت کند، فروشنده نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند تا دو ماه بگذرد.

ج) تعهدات اصلی:

حق حبس فقط برای تعهدات اصلی قرارداد وجود دارد. تعهدات فرعی یا جنبی که در کنار تعهدات اصلی هستند، شامل حق حبس نمی‌شوند. به‌عنوان مثال، اگر در یک قرارداد خرید و فروش علاوه بر تحویل کالا و پرداخت وجه، تعهداتی جانبی مانند حمل و نقل کالا وجود داشته باشد، حق حبس برای این تعهدات فرعی اعمال نمی‌شود.

جهت بهره مندی از خدمات مشاوره حقوقی، می توانید از طریق لینک زیر با وکلای ما در ارتباط باشید

۳. سقوط حق حبس

حق حبس ممکن است تحت شرایط خاصی ساقط شود. مهم‌ترین دلایل سقوط این حق عبارتند از:

الف) انجام تعهد یکی از طرفین:

اگر یکی از طرفین تعهد خود را انجام دهد، طرف دیگر دیگر نمی‌تواند به حق حبس استناد کند. برای مثال، اگر خریدار پول را پرداخت کند، فروشنده نمی‌تواند خودرو را تحویل ندهد.

ب) شرط سقوط حق حبس:

اگر در قرارداد به‌طور صریح ذکر شود که حق حبس وجود ندارد یا طرفین از این حق صرف‌نظر کرده‌اند، حق حبس ساقط می‌شود.

ج) انتقال ملک یا کالا:

اگر یکی از طرفین قبل از اعمال حق حبس ملک یا کالای موضوع قرارداد را به دیگری تسلیم کرده باشد، دیگر نمی‌تواند از این حق استفاده کند.

۴. حق حبس در مهریه

حق حبس در مهریه یکی از کاربردهای خاص این حق در عقد نکاح است که به زن اجازه می‌دهد تا قبل از دریافت کامل مهریه از انجام وظایف زناشویی امتناع کند. مطابق ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی:

“زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.”

این ماده حقوق ویژه‌ای را برای زن در نظر گرفته است. به عبارت ساده، زن می‌تواند تا زمانی که مهریه‌اش را دریافت نکرده، از تمکین عام (زندگی مشترک) و تمکین خاص (روابط زناشویی) امتناع کند، و همچنان از حق دریافت نفقه برخوردار باشد.

شرایط اعمال حق حبس در مهریه:

مهریه حال باشد: اگر مهریه به‌صورت “حال” باشد (یعنی به محض عقد قابل مطالبه باشد)، زن می‌تواند از حق حبس استفاده کند. در مورد مهریه‌های موجل یا مهریه‌هایی که به “استطاعت” مرد موکول شده، حق حبس وجود ندارد.

رابطه زناشویی برقرار نشده باشد: زن تنها تا قبل از برقراری اولین رابطه زناشویی می‌تواند به حق حبس استناد کند. پس از اولین نزدیکی، این حق برای همیشه ساقط می‌شود.

حق حبس و نفقه:

زن در دوران حق حبس همچنان مستحق دریافت نفقه است. یعنی اگر زن به دلیل عدم دریافت مهریه از تمکین خودداری کند، شوهر موظف به پرداخت نفقه است و این امتناع زن از انجام وظایف زناشویی، باعث سقوط حق دریافت نفقه نمی‌شود.

۵. موارد سقوط حق حبس زوجه

چند مورد باعث می‌شود که زن نتواند از حق حبس استفاده کند:

الف) تمکین خاص:

اگر زن حتی یک بار با شوهر رابطه زناشویی برقرار کرده باشد (چه قبل از عروسی و چه بعد از آن)، حق حبس او ساقط می‌شود.

ب) تمکین عام:

طبق برخی آرای دادگاه‌ها، اگر زن در خانه شوهر زندگی کند و از او تمکین عام کرده باشد، حتی اگر رابطه زناشویی برقرار نشده باشد، نمی‌تواند به حق حبس استناد کند.

۶. اعسار زوج و تأثیر آن بر حق حبس

در صورتی که مرد به دلیل ناتوانی مالی نتواند مهریه را پرداخت کند و دادگاه حکم به اعسار و قسط‌بندی مهریه دهد، حق حبس زن همچنان پابرجاست. قسط‌بندی مهریه به معنای موجل شدن مهریه نیست و زن می‌تواند همچنان از حق حبس استفاده کند.

نکته مهم:

اگر زن با علم به اینکه مرد توانایی مالی برای پرداخت مهریه ندارد، ازدواج کند، دیگر نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند. اگر بعد از عقد و بدون انجام وظایف زناشویی از تمکین خودداری کند، ممکن است ناشزه شناخته شود و حق دریافت نفقه را از دست بدهد.