همه چیز درباره دعاوی تصرف
مقدمه
ابتدا به‌معنای دعوا می‌پردازیم و انواع دعاوی در قانون آیین دادرسی مدنی را بررسی می‌کنیم و سپس به شرح دعاوی تصرف و انواع آن می‌پردازیم. دعوا به مفهوم اخص اگر چه از حق اصلی متمایز است اما ارتباط کاملی بین دعوا و حق اصلی وجود دارد به‌عنوان مقدمه باید بیان داشت دعاوی به دعاوی عینی، شخصی و مختلط تفکیک می‌شود.
دعوای عینی:
دعوا در صورتی عینی شمرده می‌شود که ماهیت حق مورد اجرا از حقوقی باشد که برای اشخاص نسبت به اعیان اموال حاصل می‌شود این حقوق با توجه به ماده ۲۹ قانون مدنی حق مالکیت اعم از عین و منفعت حق انتفاع و حق ارتفاق نسبت به ملک غیر را شامل می‌شود بنابراین؛ دعاوی خلع ید، تخلیه ید از اعیان مرهونه و مستأجره و دعاوی راجعه به حق‌العبور، حق‌المجری و سایر دعاوی راجع به حقوق ارتفاقی دعوای مزاحمت، ممانعت از حق و تصرف عدوانی دعوای استرداد سند و دعوای افراز از دعاوی عینی شمرده می‌شود.
دعوای شخصی:
دعوا در صورتی شخصی به شمار می‌رود که ماهیت حق اصلی مورد اجرا شخصی و به‌عبارت دیگر عهدی است مانند دعوای مطالبه دین و یا الزام به انجام عمل و یا خودداری از انجام عمل.
دعوای مختلط:
دعوای مختلط به دعوایی گفته می‌شود که دارنده آن در شرایطی است که در عین‌حال مجاز به اجرای حق عینی و حق شخصی است بدین‌معنا که حق منشأ دعوا اگرچه بر اثر عمل حقوقی واحدی مبتنی است اما به دارنده حق عینی قدرت اجرایی می‌دهد که می‌تواند با اجرای هر یک به‌منظور خود برسد.
دعاوی منقول و غیرمنقول:
دعوا از حیث دیگری به منقول و غیرمنقول تقسیم می‌شود
دعوای غیر منقول علی‌الاصول در دادگاه محل وقوع مال غیرمنقول و دعوای منقول علی‌الاصول در محل اقامت خوانده مطرح می‌شود.
در صورتی دعوایی منقول شمرده می‌شود که موضوع مستقیم آن مطالبه مال منقول یا اجرای تعهدات باشد دعوا در صورتی غیرمنقول شمرده می‌شود که موضوع مستقیم آن مال غیرمنقول و یا حقوق راجع به آن باشد به موجب ماده ۱۲ قانون مدنی مال غیرمنقول مالی است که از محلی به محل دیگر نتوان نقل نمود اعم از اینکه استقرار آن ذاتی باشد یا به واسطه عمل انسان به‌ن حوی‌که نقل آن مستلزم خرابی یا نقص خود مال یا محل آن نشود.
دعاوی مالکیت و تصرف
۱- دعوای مالکیت
دعوا درصورتی مالکیت شمرده می‌شود که موضوع حق منشأ دعوا مالکیت خواهان یعنی رابطه‌ای باشد که بین شخص و چیز مادی به وجودآمده و قانون آن را محترم شمرده و به شخص توانایی دائمی و انحصاری و مطلق انتفاعات ممکنه از آن را می‌دهد.
2- دعاوی تصرف
دعوا در صورتی دعوای تصرف شمرده می‌شود که موضوع حق منشأ دعوا تصرفات قبلی خواهان، یعنی در اختیار داشتن عملیِ مال یا حق موردنظر باشد بنابراین قانون‌گذار از جمله به متصرف قبلی مال غیرمنقول که ملک عدواناً از تصرف وی خارج‌شده حق داده است که بدون نیاز به ارائه دلیل مالکیت به صرف اثبات تصرف قبلی خود تحت شرایطی از دادگاه حکم به رفع تصرف متصرف فعلی را بگیرد حتی اگر متصرف فعلی مدعی مالکیتی باشد و دلایلی نیز ارائه نماید.
با توجه به این مقررات قانون‌گذار از تصرف و متصرف در برابر تصرف عدوانی حمایت نموده حتی اگر متصرف عدوانی مالک ملک باشد قانون‌گذار با پیش‌بینی مقررات دعاوی تصرف، از یکسو و حمایت از متصرف را تدارک دیده و هدف از این امر حمایت از مالک واقعی می‌باشد زیرا متصرف غالبا مالک یا امین اوست.
قانون‌گذار دعاوی تصرف را به سه قسم :
۱-دعوای تصرف عدوانی
۲- دعوای مزاحمت
۳-دعوای ممانعت از حق تقسیم نموده که به معرفی هر یک می‌پردازیم
۱- دعوای تصرف عدوانی
از بین دعاوی تصرف مهم‌ترین آن‌ها دعوای تصرف عدوانی است به‌موجب قانون دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌نماید.
پس در دعوای تصرف عدوانی مدعی در اثبات ذی حقی خود تنها به تصرفات سابق خویش استناد می‌نماید و به‌حق مالکیت خود نسبت به ملک که ممکن است داشته یا نداشته باشد متمسک نمی‌شود که قانون‌گذار از این طریق دعاوی تصرف را مورد حمایت قرار داده زیرا شخصی که ملک را عدواناً از تصرف خواهان خارج نموده باید با تحقق سایر شرایط و محکوم شدن در دعوا ملک را به متصرف قبلی برگرداند حتی اگر خود، مالک ملک باشد.
مقررات ویژه دعوای تصرف عدوانی
۱- تکلیف آثار اقدامات انجام شده در ملک توسط متصرف عدوانی
چنانچه متصرف پس از تصرف عدوانی در ملک مورد تصرف عدوانی اشجاری غرس و یا اقدام به احداث بنا نموده باشد، اشجار و بنا پس از اجرای حکم تصرف عدوانی در صورتی باقی می‌ماند که متصرف عدوانی مدعی مالکیت ملک بوده و ظرف یک ماه از تاریخ اجرای حکم نسبت به مالکیت در دادگاه صالح اقامه دعوا نماید این حکم به‌صورت فوری پس از ابلاغ اجرا می‌شود به‌عبارت دیگر متصرف عدوانی از ملک اخراج می‌شود اگر متصرف عدوانی ظرف یک‌ماه تعیین‌شده در قانون از تاریخ اجرای حکم دعوای مالکیت اقامه ننماید پس از پایان مهلت بلافاصله قلع می‌شوند.
2- تکلیف تاسیسات
آنچه پس‌از اجرای حکم رفع تصرف عدوانی تا مدت یک ماه در زمین می‌ماند اشجار و بنا می‌باشد و تأسیساتی که بدون ایجاد خرابی به خود یا محل آن‌ها قابل انتقال می‌باشد هم‌زمان با اجرای حکم تصرف عدوانی برچیده و به صاحب آن متصرف عدوانی تحویل می‌شود.
3- تکلیف زراعت و آثار تخریبی
متصرف عدوانی ممکن است در ملک مورد تصرف اقدام به زراعت نموده و یا اعیانی‌های موجود یا خود ملک را به گونه‌ای تخریب کند که به هر یک می‌پردازیم.
زراعت:
چنانچه متصرف عدوانی در دعوای تصرف محکوم‌شده در ملک مورد تصرف عدوانی زراعت نموده باشد مطابق نص قانون او را مکلف می‌نماید که اگر موقع برداشت محصول رسیده باشد فوری محصول را برداشت و اجرت‌المثل زمین را تادیه نماید اگر موقع برداشت محصول نرسیده باشد سه راه‌حل را ارائه می‌کند:
1. محکوم‌له پس‌از جلب رضایت متصرف عدوانی قیمت بذر را نسبت‌به سهم صاحب بذر و دسترنج او پرداخت و ملک را تصرف کند.
2. پس‌از جلب رضایت متصرف عدوانی ملک را تا پایان برداشت محصول در تصرف متصرف عدوانی باقی بگذارد و اجرت‌المثل زمین را دریافت کند.
3. متصرف عدوانی را به معدوم کردن زراعت و اصلاح زمین مکلف کند.
4-تکلیف اجرت المثل ایام تصرف
مطابق تبصره ماده صد و شصت و پنج در صورت تقاضای محکوم‌له دادگاه متصرف عدوانی را به پرداخت اجرت‌المثل زمان تصرف نیز محکوم می‌نماید پس مطالبه اجرت‌المثل مستلزم اقامه دعوا و صدور حکم در این خصوص است.
۲- دعوای ممانعت از حق
دعوای ممانعت از حق عبارت است از تقاضای کسی که رفع ممانعت از حق ارتفاق یا انتفاع خود را در ملک دیگری بخواهد بنابراین اگر برای مثال شخصی برای آبیاری ملکی که در تصرف دارد آب را از مجرای آبی که در ملک مجاور قرار دارد عبور داده اما آن‌ها سپس از این امر ممانعت به عمل آورند استفاده‌کننده قبلی از حق ارتفاق مزبور می‌تواند با توجه به مقررات مربوط به دعاوی تصرف علیه آن‌ها اقدام نماید.
3- دعوای مزاحمت
دعوای مزاحمت عبارت است از دعوایی که به‌موجب آن متصرف مال غیرمنقول درخواست جلوگیری از مزاحمت کسی را می‌نماید که نسبت به متصرفات او مزاحم است بدون اینکه مال را از تصرف متصرف خارج کرده باشد. برای مثال شخصی ناودان ملکی را که در تصرف دارد طوری قرار دهد که آبریز آن در ملک مجاور باشد متصرف ملک مجاور می‌تواند علیه او دعوای مزاحمت اقامه کند در این دعوا نیز دادگاه تنها تصرف بدون مزاحمت سابق خواهان و مزاحمت فعلی خوانده را مورد توجه قرار می‌دهد و حکم صادر می‌کند.
تفاوت دعوای ممانعت از حق و مزاحمت
ممانعت از حق، عمل فاعل به طور کلی مانع استفاده کننده از حق می شود در حالی که در مزاحمت عمل فاعل اخلال جزئی در تصرف ایجاد می نماید بی آنکه بهره‌مندی متصرف را به طور کلی غیر ممکن کند.
مقایسه دعوای تصرف عدوانی و خلع‌ید و تخلیه ید
تصرف عدوانی سبق تصرف خواهان و عدوانی بودن تصرف خوانده محور رسیدگی است اما در دعوای خلع‌ید دادگاه در صورتی حکم علیه خوانده صادر می‌نماید که خواهان با ارائه‌ی ادله‌ی متناسب مالکیت خود را نسبت به ملک مورد دعوا که خوانده آن را انکار می‌نماید و غاصبانه بودن ید خوانده را باید اثبات کند.
دعوای خلع‌ید و تصرف عدوانی با تخلیه ید متفاوت است زیرا ؛در این دعوا خوانده می‌پذیرد که مالک نیست و خواهان مالک است و در مقابل خواهان می‌پذیرد که ید خوانده قانونی است و غاصبانه نمی‌باشد، اما خواهان ادعا می‌کند که ادامه ید خوانده بر ملک بر خلاف قرارداد و یا قانون بوده و باید از آن تخلیه گردد.
اقامه دعوا و مرجع صالح دعاوی تصرف
در مرحله بدوی در صلاحیت دادگاه عمومی است و از نظر محلی دادگاهی را صالح می‌داند که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع باشد اگرچه خوانده در آن حوزه مقیم نباشد.
آثار دعاوی تصرف
ماده ۱۶۳ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می‌دارد کسی که راجع به مالکیت یا اصل حق ارتفاق و انتفاع اقامه دعوا کرده است نمی‌تواند نسبت به تصرف عدوانی و ممانعت از حق طرح دعوا نماید و همچنین در ماده ۱۷۴ اشعار می‌دارد که دادگاه در صورتی رای بنفع خواهان می‌دهد که به‌طور مقتضی احراز کند خوانده ملک متصرفی خواهان را عدوانی تصرف و یا مزاحمت یا ممانعت از حق استفاده خواهان نموده‌است.
بنابراین شخصی که دعوای تصرف اقامه نموده و یا علیه او دعوای تصرف اقامه‌شده از طرح دعوای مالکیت ممنوع نمی‌باشد بنابراین؛ اگر متصرف ملکی در دعوای تصرف عدوانی محکوم و حتی از آن اخراج گردیده می‌تواند نسبت به همان ملک دعوای مالکیت اقامه کند و با ارائه دلیل مالکیت پیروز شده و بر ملک دوباره مستولی شود.
در این مقاله به بحث مهم در آیین دادرسی مدنی “دعوای تصرف و انواع آن” پرداختیم و وجه اشتراک و افتراق هر یک را مورد بررسی قرار دادیم باشد که مورد توجه دانشپذیران محترم قرارگیرد.